ایران دریلینگ: تولید نفت از میادین خشکی هرچند قدمتی 153 ساله دارد و همچنان نیز بخش اعظم نفت مورد نیاز دنیا از میادین واقع در خشکی‌ تامین می‌شود، اما با افت شدید تولید از این میادین ظرف سال‌های اخیر و روند رو به افزایش تولید نفت از دریاها، به جرات می‌توان گفت که میادین دریایی به خط مقدم صنعت نفت در سراسر دنیا تبدیل شده‌اند. هر چند در حال حاضر فقط یک سوم از نفت مورد نیاز دنیا از میادین دریایی تولید می‌شود، اما موضوعی که توجه به آن فوق العاده حائز اهمیت می‌باشد این است که نزدیک به 70 درصد از میادین نفت و گازی که فقط طی 10 سال گذشته در سراسر جهان کشف شده‌اند، در میادین فراساحلی یافت شده‌اند. این در حالی است که در طول 25 سال گذشته بطور متوسط سالانه، 80 میدان نفت و گاز دریایی در جهان کشف شده، در حالیکه رقم اکتشاف میادین خشکی در مقایسه با این میزان کمتر از نیم بوده است.

اما پیغامی که در این آمارها نهفته است چیست؟ آیا انتقال خط مقدم تولید از خشکی به دریا در صنعت نفت، ذاتا مساله مهم و حائز اهمیتی محسوب می‌شود؟ آیا اینکه 20 سال است هیچ میدان بزرگی در بخش خشکی، در مقایسه با میدان‌های بزرگی که در گذشته کشف شده‌اند، پیدا نشده است،  مساله نگران کننده‌ای برای بازار جهانی انرژی محسوب می‌شود؟ آیا پیشرفت شرکت‌های نفتی برای اکتشاف نفت و گاز از میادینی به عمق بیش از چند هزار متر در بستر دریا، در کنار اینکه یک دستاورد فنی – مهندسی محسوب می‌شود، در عین حال هشداری نیز در خصوص سخت‌تر شدن اکتشاف میادین نفت و گاز به حساب می‌آید؟ در این گزارش سعی شده، علاوه بر ارائه پاسخی به این سوالات، تاریخچه، وضعیت فعلی و چشم انداز تولید از میادین دریایی نیز به تصویر کشیده شود تا مخاطبین گرامی هر چه بهتر و بیشتر با نقش روز افزون میادین دریایی در تامین انرژی مورد نیاز تمدن بشری آشنا شوند.

صنعت فراساحل: از دیروز تا امروز
زمانی که "ادوین دریک" پس از تحمل سختی‌ها و مصائب فراوان، نهایتا در 27 اوت 1859موفق به کشف نفت گردید و داستان تولید نفت از میادین خشکی را با ثبت نام خود در تاریخ شروع نمود، شاید هیچ کس تصورش را هم نمی‌کرد که در بستر دریاها و اقیانوس‌هایی که دو سوم از کل مساحت کره زمین را فرا گرفته‌اند، بیش از 600 میلیارد بشکه نفت خام وجود داشته باشد. بعلت عدم اطلاع از چنین مساله‌ای، سال‌های اولیه تولید نفت بیشتر بر روی خشکی متمرکز ماند ولی با تجاربی که 80 سال پس از اولین اکتشاف نفت بدست آمد، بتدریج این سوال در ذهن بسیاری از فعالان صنعت نفت شکل گرفت که آیا ممکن است در بستر دریا هم نفتی برای تولید وجود داشته باشد؟ این سوال از آن جهت به دغدغه‌ای فراگیر در صنعت نفت آن دوران تبدیل گردید چون شرکت‌‌های نفتی در تلاش برای جستجوی میادین جدید، به مرز تلاقی خشکی با دریا رسیده بودند، ولی به دلیل عدم برخورداری از دانش و تکنولوژی مناسب، چندین دهه بود که در ساحل متوقف شده و امکان تولید از دریا را نداشتند.

با این وجود شرکت‌های نفتی دست بردار نبودند؛ چرا که اطمینان داشتند مقادیر قابل توجهی نفت در بستر دریا وجود دارد و همین اطمینان از وجود گنجی پنهان در بستر دریا، به انگیزه‌ای تبدیل شده بود تا شرکت‌های نفتی به هر طریقی که می‌توانستند اقدام به حفاری در دریا نمایند. یکی از این اقدامات اولیه، ساخت اسکله‌های چوبی از ساحل به دریا و انتقال تجهیزات حفاری بر روی آنها بود ولی مشکل در این بود که علی رغم موفقیت اولیه در حفاری و تولید نفت به این طریق، اسکله‌های مذکور طاقت وزن زیاد تجهیزات حفاری و ایستادگی در برابر قدرت امواج را نداشتند و ظرف چند هفته در برابر ضربات دریا تسلیم شده و نهایتا فرو می‌ریختند. اما نتایج مثبت بدست آمده از همین شیوه‌های ابتدایی نیز کافی بود تا شرکت‌های نفتی، علاوه بر اطمینان از وجود نفت در  بستر دریا، جسورتر شده و همچنان به ابداع روش‌های جدید بپردازند. با این حال داستان این ناکامی‌ها برای چند دهه ادامه یافت تا اینکه با خلق شیوه‌های جدید، تحمل صدها شکست و نهایتا پیشرفت‌های حاصله در صنعت فولادسازی که در جریان جنگ جهانی اول بوقوع پیوست، سرانجام شرکت‌های نفتی موفق به ساخت یک سکوی فلزی برای حفاری و تولید نفت در دریا می‌شوند و با موفقیت کارگران مشغول بر روی این سکو برای حفاری و تولید نفت از دریا در چند مایلی ساحل، تولید نفت از دریا (صنعت فراساحل) بصورت رسمی از سال 1947 آغاز گردید.

تولید از میادین دریایی هر چند در ابتدا با سختی‌ها و چالش‌های بسیاری مواجه بود، ولی با پیشرفت‌ تکنولوژی طی دهه‌های آینده و اکتشاف میادین عظیم دریایی در اقصی نقاط جهان، این میادین روز به روز از اهمیتی استراتژیک برخوردار می‌شوند تا جایی که توسعه میادین نفت و گاز واقع شده در آب‌های عمیق، امروزه به محلی برای اثبات توانمندی‌های فنی و مهندسی شرکت‌های بزرگ بین المللی در رقابت‌های جهانی تبدیل شده است. در واقع نگاهی به فعالیت‌ شرکت‌های بزرگ بین المللی در اقصی نقاط جهان نشان می‌دهد که امروزه این شرکت‌ها، بیشتر از آنکه در پروژه‌های خشکی مشغول به فعالیت باشند در پروژه‌های دریایی فعالیت می‌نمایند. برای مثال جالب است بدانید که شرکت ایتالیایی سایپم بر اساس آمار ارائه شده در وب سایت این شرکت، فقط در طول 10 سال گذشته، بیش از 120 پروژه فراساحلی را تكمیل كرده كه ركورد قابل توجه‌ای در رقابت‌های بین المللی محسوب می‌شود. شرکت فرانسوی توتال نیز که یکی از بازیگران کلیدی در بازار جهانی انرژی محسوب می‌شود، بنابر آمار منتشر کرده در پایگاه اینترنتی خود در 40 کشور دنیا مشغول به تولید نفت و گاز از میادین دریایی می‌باشد. این در حالی است که شرکت استات اویل نروژ هم که دومین شرکت بزرگ دنیا در زمینه مدیریت چاه‌های فراساحلی محسوب می‌شود، 50 درصد از تولید نفت و گاز خود را از طریق میادین دریایی تامین می‌‌کند و شرکت تکنیپ فرانسه نیز 40 درصد از درآمدهای سالیانه خود را از محل پروژه‌های دریایی تامین می‌نماید. 

در اینجا ممکن است این سوال مطرح شود که چرا توسعه و بهره برداری از میادین دریایی اینقدر برای کشورها و شرکت‌های بزرگ بین المللی حائز اهمیت می‌باشد؟ پاسخ این پرسش را مجددا باید در میزان نفت تولید شده از میادین خشکی جستجو نمود. در واقع برخلاف تولید نفت از میادین خشکی که در طول چند دهه گذشته با نوسانات شدید و کاهش تولید مستمر مواجه بوده‌اند، تولید نفت از میادین فراساحلی هرگز با نوسانات شدید نزولی مواجه نشده و در طول سال‌های متمادی شاهد افزایش تولید نیز بوده‌ است. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که فقط ظرفیت تولید نفت و گاز از آب‌های عمیق از سال 2000 میلادی تا کنون بیش از 3 برابر شده و فقط در سال 2008 میلادی 9 میلیارد و 349 میلیون بشکه نفت خام و 807/26  میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی از میادین فراساحلی در سراسر جهان تولید شده است. این در حالی است که نگاهی به میزان نفت تولید شده از آب‌های عمیق در فاصله زمانی سال‌های 1992 تا 2007 میلادی نشان می‌دهد که تولید نفت در فاصله زمانی مذکور تقریباً 786 درصد و تولید گاز از آب‌های عمیق  در همین مدت  1067 درصد افزایش داشته است. در همین حال بررسی محدودتر همین آمار در منطقه خاورمیانه نیز نشان می‌دهد که تولید نفت از میادین فراساحلی خاورمیانه از سال 2000 میلادی تاکنون 16 درصد افزایش داشته و طی همین فاصله، تولید گاز از میادین دریایی خاورمیانه 290 درصد رشد داشته است. این در حالی است که نتایج جدیدترین پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که این رشد همچنان طی دهه‌های آینده تداوم خواهد داشت و میزان تولید نفت از میادین دریایی تا فرا رسیدن سال 2015 به رقم 9 میلیارد و 852 میلیون بشکه افزایش خواهد یافت. البته باید گفت این فقط میزان تولید از میادین دریایی نیست که ظرف سال‌های اخیر شاهد افزایش چشمگیری بوده است. نگاهی به میزان اکتشافات میادین نفت و گاز فراساحلی طی دهه‌های اخیر نیز نشان می‌دهد که روند اکتشاف میادین دریایی طی دو دهه گذشته از اوضاع بسیار مطلوبی برخوردار بوده است.

برای مثال فقط در کشور استرالیا در سال 2007 میلادی 34 میدان جدید فراساحلی نفتی کشف شده است. این در حالی است که اکتشاف 8 میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده نفت و احتمال وجود 28 میلیارد بشکه ذخیره بالقوه نفت در دریای جنوبی چین، سبب شده که این دریا از نظر میزان ذخایر استراتژیک موجود در آن به "خلیج فارس دوم" معروف شود. دریای خزر نیز که یکی از مهمترین کانون‌های دنیا از نظر وجود میادین نفت و گاز محسوب می‌شود، طی سال‌های اخیر شاهد حجم زیادی سرمایه گذاری، عملیات حفاری و اکتشاف میادین جدید بوده است. بنابر جدیدترین آمارها، در دریای خزر بیش از ۷۰ سال ذخیره نفتی (32 میلیارد بشكه نفت) وجود دارد و پیش‌بینی می‌شود با احتساب منابع بالقوه كشف نشده در این منطقه، این رقم به بیش از 132 میلیارد بشكه افزایش یابد كه این میزان 4 الی 5/4 نیم درصد از كل ذخایر نفتی جهان را تشكیل می‌دهد. به علت همین اکتشافات، طی 5 سال گذشته بیش از 30 میلیارد دلار برای توسعه و بهره‌برداری از میادین فراساحلی دریای خزر سرمایه گذاری صورت گرفته و برای 5 سال آینده نیز بیش از 40 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در این منطقه پیش‌بینی شده است.

دریا، صنعت فراساحل و آینده تمدن بشری
با توجه به مطالبی که تاکنون بدان اشاره گردید بخوبی می‌توان دریافت که چرا اکتشاف، توسعه و بهره‌برداری از میادین دریایی اینقدر برای کشورهای دارنده این منابع و شرکت‌های بزرگ بین المللی حائز اهمیت شده است. در واقع باید گفت عواملی نظیر نگرانی از کاهش چشمگیر روند اکتشاف میادین نفت و گاز در بخش خشکی، تلاش برای جبران افت تولید از این میادین، تامین تقاضای رو به افزایش بازارهای جهانی همزمان با افزایش جمعیت کره زمین، رشد روز افزون تکنولوژی، اختصاص میلیاردها دلار سرمایه برای توسعه میادین دریایی، حفظ جایگاه و توان رقابتی در بازار انرژی، ایجاد فرصت‌های جدید شغلی (جالب است بدانید شرکت لوک اویل روسیه امیدوار است با توسعه میادین نفت و گاز موجود در دریای خزر و بهره‌برداری از آنها بتواند بیش از 7 هزار فرصت شغلی جدید طی سال‌های آینده ایجاد نماید) و ... همگی از مواردی هستند که منجر به تسریع روند پیشرفت صنعت فراساحل در سراسر دنیا شده است. با اینحال جالب است بدانید علی رغم تمامی فعالیت‌هایی که در طول65 سال گذشته برای اکتشاف، توسعه و بهره برداری از میادین نفت و گاز دریایی صورت گرفته، مطالعات صورت گرفته نشان داده که از 600 میلیارد بشکه نفتی که در میادین فراساحلی در سراسر جهان وجود دارد تاکنون فقط نزدیک به 200 میلیارد بشکه تولید و به بهره برداری رسیده است. این در حالی است که با پیشرفت چشمگیر تکنولوژی و موفقیت روز افزون متدهای لرزه نگاری سه بعدی در اکتشاف میادینی که در اعماق بیشتری از بستر دریاها و اقیانوس‌ها واقع شده‌اند، طی دهه‌های آینده، به احتمال قوی، ذخایر بزرگ‌تر و عظیم‌تری کشف خواهند گردید.

اما نکته‌ای که در انتها نباید از آن غافل شویم، همان موضوعی است که این گزارش در سطر سطر خود آنرا فریاد می‌زند؛ و آن این حقیقت است که آینده صنعت نفت تمامی کشورهای دارنده این منابع، آینده شرکت‌های بزرگ بین المللی، آینده بازار جهانی انرژی  و در نهایت سرنوشت تمدن انسانی در اعماق دریاها و اقیانوس‌ها و در میادین نفت و گاز نهفته در آنها رقم می‌خورد؛ میادینی که با توسعه و بهره‌برداری از آنها کشورهای تولید کننده می‌توانند به تولید و صادرات انرژی طی دهه‌های پیش رو ادامه دهند، شرکت‌های بزرگ بین المللی می‌توانند بواسطه تامین تکنولوژی و منابع مالی مورد نیاز برای توسعه این میادین، همچنان به فعالیت‌های بین المللی خود در اقصی نقاط جهان ادامه دهند، بازار جهانی انرژی می‌تواند تقاضای رو به افزایش خود را همچنان تامین نماید و تمدن انسانی با مصرف نفت و گازی که از اعماق تاریک اقیانوس‌‌ها تولید شده، همچنان به پیشرفت خیره کننده خود ادامه دهد. لذا با توجه به چنین افق و چشم اندازی، آنچه امروزه از اهمیتی روز افزون برای کشورهای دارنده میادین دریایی و شرکت‌های بزرگ بین المللی برخوردار شده، تهیه یک برنامه مناسب برای داشتن بهترین عملکرد در عصر جدید صنعت نفت است؛ عصری که باید از آن بعنوان عصر تعمیق رابطه نفت و دریا نام بردارد؛ رابطه‌ای که در صورت مدیریت صحیح می‌تواند همانند آنچه طی سال‌های اخیر در برزیل شاهد آن بوده‌ایم به سکوی پرتاب بزریل و شرکت‌های برزیلی در بازار جهانی انرژی تبدیل شود یا بالعکس، هرگونه اشتباهی می‌تواند منجر به تکرار فاجعه‌ای مشابه آنچه در سال 2010 در خلیج مکزیک روی داد، گردد.

بی شک داشتن چنین برنامه‌ای، برای کشوری مانند جمهوری اسلامی ایران که از شمال به دریای خزر و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان متصل است و میادین نفت و گاز بسیاری در آنها دارد، بیش از هر کشور دیگری در دنیا ضروری به نظر می‌رسد؛ چرا که بسیاری از میادین کشورمان در مناطق مورد اشاره، از نوع میادین مشترک محسوب می‌شود که هرگونه تعللی در بهره‌برداری از آنها، قطعا به معنای از دست رفتن فرصت‌های ارزشمندی برای تولید ارز، ایجاد اشتغال، تقویت جایگاه بین المللی کشور در بازار جهانی انرژی، افزایش ضریب امنیت ملی و ... خواهد بود. امید است آمارهای ارائه شده در این گزارش و موضوعات مطرح شده در آن، به جرقه‌ای برای جلب توجه هر چه بیشتر کارشناسان داخلی و افراد علاقه مند به حوزه انرژی، به نقش روز افزون میادین دریایی در آینده صنعت نفت ایران و دنیا تبدیل شود.